Prymitywizm,
sztuka naiwna -
obrazy, rzeźby i przedmioty rzemiosła artystycznego tworzone przez
artystów nieprofesjonalnych, również przez
chorych
psychicznie lub osoby niepełnosprawne umysłowo; także dzieła
stylizowane na takie. Zainteresowanie sztuką naiwną pojawiło się we
Francji pod koniec XIX wieku.
"Obrazy prymitywne"
przypominają
często malunki dzieci, charakteryzują się deformacją przestrzeni i
perspektywy, lub jej brakiem, skrajnie subiektywnym punktem widzenia,
prostymi technikami oraz bardzo często olbrzymim przywiązaniem do
szczegółu. Często odwołują się do świata magicznego i
symbolicznego, lecz także do życia codziennego.
Szczególne
zainteresowanie
cywilizacji świata Zachodu dla rodzimego malarstwa naiwnego zbiegło się
z odkryciami antropologicznymi i fascynacją obcymi, "prymitywnymi"
kulturami. Kultury te wyrażały się w "prostej" sztuce, miały wiele cech
wspólnych, mimo pochodzenia z odległych od siebie miejsc na
kuli
ziemskiej i wydawały się bardzo odległe od percepcji Europejczyka.
Sztuka tych ludów nosi ogólną nazwę sztuki
prymitywnej, w
odróżnieniu od sztuki naiwnej twórców
naiwnych,
inaczej prymitywistów, z europejskiego kręgu kulturowego.
W epoce
królowania subtelnej
sztuki epoki impresjonizmu, czy wyrafinowania jakie
przyniósł
symbolizm, w rozumieniu sztuki nastąpił przełom. Polegał on na
krytycznym przeszacowaniu schematów umysłowych i
estetycznych
narzuconych przez zachodni racjonalizm. Od "objawienia" jakim było
dostrzeżenie sztuki ludów prymitywnych, dzieci, chorych
umysłowo
i amatorów-prymitywistów nastąpił krok następny -
uznanie
tego rodzaju sztuki za wartościową na równi ze sztuką
uprawianą
"zawodowo" przez wykształconych artystów. W pewnym sensie
zawodowcy zaczęli się uczyć od nieprofesjonalistów, a ci
ostatni
od "twórców profesjonalnych". Pojawiła się
fascynacja
dziełem "nieskażonym przez intelekt", płynącym prosto z duszy,
niestępionym w akademiach i pracowniach mistrzów.
W 1884 roku powstał
Salon
Artystów Niezależnych, zwany później po prostu
Salonem
Niezależnych. W tamtym czasie było to opiniotwórcze serce
Paryża, centrum sztuki światowej. W pierwszych latach istnienia
promowano w nim sztukę prymitywną lub - precyzyjniej - prymitywistyczną. "Lew, zgłodniawszy,
rzuca się na
antylopę, pożera ją. Pantera czeka z niepokojem chwili, gdy także
będzie miała swoją część. Mięsożerne ptaki powyrywały każdy po kawałku
mięsa z grzbietu biednego zwierzęcia wylewającego łzy!
Zachód
słońca."
W okresie dadaizmu i
kolejnych
prądów awangardy XX wieku sztuka prymitywistów
zdobywała
coraz szersze uznanie nie tylko wśród artystów i
teoretyków sztuki, ale i wśród szerokiej
publiczności.
Szczególnie zaś surrealizm docenił związki tej sztuki z
podświadomością zbiorową i indywidualną.
Pierwszym i największym
malarzem
naiwnym, który spotkał się ze światowym uznaniem, był Henri
Rousseau (Celnik) (1844 - 1910), zwany tak od swojego zawodu. Obrazy
Rousseau często przedstawiają las (lub raczej dżunglę); są malowane z
niezwykłą precyzją w prostym, lekko zgeometryzowanym stylu. Malarz
umieszcza na płótnie różne symboliczne zwierzęta
-
rajskie ptaki, tygrysy czy węże. Symbolika tych obrazów nie
jest
jednak intelektualna, lecz emocjonalna - ma raczej budować
nastrój niż odwoływać się do skojarzeń odbiorcy.
Charakterystyczne dla Celnika Rousseau są żywe kolory i silne kontury.
Przez wiele lat aktywny
na "scenie"
prymitywizmu był niemiecki pisarz Wilhelm Uhde (dość znany w światku
artystycznym Paryża; sportretował go w swoim czasie Picasso).
Ów
aktywny propagator malarstwa naiwnego spopularyzował malarstwo
Seraphine de Senlis (1864-1934), która była przez pewien
czas
jego gosposią. Jej obrazy przedstawiają głównie kwiaty
ogrodowe,
malowane z niezwykłą, wspomnianą już jako charakterystyczną dla
malarstwa naiwnego, precyzją. Kształty układające się z maleńkich
listków przypominają ludowe wzory roślinne.
Z podobną
pieczołowitością pracował
Louis Vivin (1861-1936), znany najlepiej ze swych
"widokówek",
na których przy pomocy uproszczonych środków
przedstawiał
sceny podmiejskie i miejskie. Na obrazach Vivina nie ma głębi
perspektywicznej ani cieniowania, są za to niezwykle żywe kolory i
ostre kontrasty barw, przywodzące na myśl dziecięce obrazki pastelowe.
Z późniejszego okresu popularności sztuki naiwnej można
wymienić
jeszcze dwóch francuskich artystów: Andre
Bauchanta oraz
Camille Bombois.
Najsłynniejszymi
polskimi malarzami prymitywistami byli Nikifor Krynicki, Teofil Ociepka
czy Karol Kostur.